Sama nazwa miejscowości być może przekształciła się z używanego w dokumentach z początku XVIII w. określenie Smoleniec, gdzie osiadłość swoją w tym czasie miał ród Kukiełków. Już w 1751 r. w inwentarzu Majdanu Księżpolskiego użyto po raz pierwszy nazwy współczesnej w postaci: „na małym Smulsku od konta milowego”.

Tutejsze lasy Borowina, Łowisko, Łodyżki, Żaszków czy Tychec były zasiedlane przez pojedynczych osadników od początku XVIII w. (pochodzących głównie z istniejącego od końca XVII w. Majdanu Księżpolskiego – dzisiaj Majdanu Starego i Nowego). W połowie XVIII w. w tej okolicy istniały już samotne zagrody leśne, których początek najprawdopodobniej związany był z karczowaniem tutejszych lasów i wytapianiem smoły (mazi, potrzebnej wówczas m.in. do smarowania osi drewnianych kół). Ci odważni osadnicy zakładali swe osady najczęściej nad strumykami i ciekami wodnymi, zmieniają otaczającą ich dziką przestrzeń i rozwijając się. Często przy pierwszym osadniku swoje chałupy stawiali jego synowie, tworząc kilkuzagrodowe osady rodowe, takie jak Maciochy, Potoccy, Budzyńscy, Woydy, Kapki itd. Od połowy XVIII w. władający tymi terenami ordynaci zamojscy zaczęli uznawać takich leśnych osadników za odrębną grupę społeczną, tzw. budziarzy, którzy oprócz rzemiosła związanego z lasem uprawiali także niewielkie pola i łąki, zajmowali się hodowlą bydła i owiec, a także bartnictwem i pasiecznictwem.

Pod lasem Łowisko, niedaleko brodu osiedlił się Jakub Maciocha, pochodzący z Rudy, który w 1751 r. zbudował tam chałupę, zaorał pola i wyrabiał nowiny na łąkę. Kilka lat później posiadał on łąki i pasternik z Olszyną, a przy mostku po obydwu stronach łąkę i pólko za patokiem z przyrobkiem. Jakub Maciocha pełnił służbę leśnego, a jego zadaniem było pilnowanie okolicznych lasów. W tym też czasie swoją budę miał już Ilko Potocki, który posiadał także ogródki, zasiane pola i wyrabiał nową łąkę w Świniarkach. Do jednego z pierwszych osadników należał również Andrzej Kapka, mieszkający w budzie niedaleko boru (w miejscu zwanym Sigła). Kilka lat później niedaleko strumyka Bezednia, na tzw. Zagościńcu osiedlili się Paweł z Oleszkiem Budzyńscy, którzy płacili czynsz z dwóch kopanin nad łąkami w okolicy Smólska Małego. Na skraju lasu Łowisko w tym też czasie mieszkał Szymon Woyda, który miał tam pole i osiedlisko. Niedaleko niego swoje zabudowania miał Tomasz Margol, a przy domu także pasiekę, ogród i łąki.

Dokładny spis budziarzy w okolicy dzisiejszych miejscowości Smólsko Duże i Małe daje nam dokument z 1786 "Opisanie budziarzów...". Byli to: Maciek Maciocha, Jakub Maciocha, Michał Maciocha, Sobek Maciocha, Piotr Lekan, Michał Psiuk, Antek Grabias, Michał Potocki, Błażej Kapka, Woytek Kapka, Maciek Kapka, Seńko Potocki, Wasylicha Lekanka, Łuka Budzyński, Paweł Budzyński, Fedko Żerebiec, Łuka Budzyński.

Powyżsi pierwsi pionierzy tych terenów dali początek rodowym osadom leśnym, które istniały aż do regulacji gruntów w latach 20-tych XIX w. Wielu dzisiejszych mieszkańców Smólska Dużego i Smólska Małego ma korzenie właśnie tych osadników.

Opracowano na podstawie:

Inwentarz Majdanu Księżpolskiego z 1714 r.

Inwentarze i rewizje Majdanu Księżpolskiego z lat 1714, 1751, 1752, 1753, 1754, 1757, Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół: Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca.

Opisanie Budziarzów i Leśnych w Kluczu Tarnogrodzkim będących tudzież i Sprzężaj tychże…, Archiwum Państwowe w Lublinie, zespół: Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, sygn. 1711

Plan Wsi Majdanu Księżpolskiego w Ordynacji Zamojskiej położony w roku 1823 urządzony, APL, IMK OZ, sygn.. 209,

Opr. Dominik Róg