Pierwsze osadnictwo w tej okolicy sięga końca XVII w., kiedy Inwentarze wsi Soli z początku XVIII w. wymieniają młyn i stawek „na Ciosmaku” w Krynicach. Młyn ten, będący zalążkiem rozwoju osadnictwa w Ciosmach funkcjonował do początku XIX w., a jego lokalizacja jest znana dzięki kartografii z tego okresu (patrz mapa). Już w 1718 r. w Ciosmach notowana jest także karczma, a na początku XVIII w. źródła notują także leśniczówkę. Już w 1736 r. w dokumencie opisującym czynsze do folwarku solskiego, odnajdujemy nazwy miejscowe, funkcjonujące czasem jeszcze dzisiaj. Na Gątowcu mieszkał Iwan Nieścior, w Knieji Jacek Oleszko i Iwan Oleszko, a także Hryc Maziarz. W okolicy mieszkali również Ciosmakowie, od których nazwiska prawdopodobnie wzięła się nazwa miejscowości.
Gdybyśmy się przenieśli w czasie do końca XVIII w. zauważylibyśmy tam wiele rozproszonych śródleśnych zagród i chałup, przy których kręciło się bydło, konie, owce. Niedaleko zabudowań zobaczylibyśmy niewielkie poletka oraz śródleśne łąki. Gdzieniegdzie moglibyśmy zobaczyć także ule pszczele oraz dymy, wydobywające się z pieców, gdzie produkowano smołę. Zabudowania te zamieszkiwali tzw. budziarze – osadnicy leśni, którzy od połowy XVIII w. do połowy XIX w. zamieszkiwali tereny Ordynacji Zamojskiej. Budziarze zyskali status odrębnej grupy społecznej, mającej więcej wolności osobistej oraz inne powinności (np. płacili czynsz pieniężny zamiast odrabiania pańszczyzny) niż chłopi z okolicznych wsi rolniczych. Ich życie od zawsze związane było z lasem – budziarze zamieszkujący osady leśne pod Ciosmami zajmowali się smolarstwem, tractwem, produkcją przędzy, rolnictwem, pszczelarstwem, hodowlą owiec, pracą najemną oraz pełnili funkcję „leśnych” (gajowych). Maziarnia (smolarnia) w Ciosmach funkcjonowała już w 1768 r., kiedy maziarze skarżyli się, że oprócz sporego czynszu muszą oddawać także jako daninę 10 beczek smoły rocznie. W tamtym czasie smoła była niezwykle cennym produktem, służącym m.in. do smarowania osi drewnianych kół. W Ciosmach budziarze „wypalali” smołę jeszcze na początku XIX w.
Spis budziarzy z 1777 r. wymienia następujących osadników w Ciosmach (są to wymienieni jedynie głowy rodzin): Paweł Ciosmak, Michał Prysmo, Paweł Nieścior, Jurko Kniejak, Wawrzek Kniejak, Ilko Kniejak, Jędrzej Kniejak, Wasyl Słoma, Iwan Kniejak, Hryc Siatny, Oleszko Soboń, Antek Kiełb, Tomek Kiełb, Ilko Gałan, Oleszko Karp, Piotr Gałan, Stefan Harasim, Piotr Harasim, Iwan Ciosmak, Pawlicha wdowa, Iwan Harasim, Stefan Nieścior, Wojtek Kiełb. Z kolei trzynaście lat później budziarzy i leśnych w Ciosmach było już więcej, a funkcję Wójta Budziarskiego pełnił Ilko Maziarczyk. Inwentarz z 1790 r. wymienia budziarzy i leśnych, mieszkających w leśnych przysiółkach w okolicy. Już wtedy istniały osady w Knieji, Pszczelnym, Byczku, a zabudowania budziarzy znajdowały się także niedaleko przysiółka Góra oraz na północ od dzisiejszej linii zabudowy (patrz rycina).
Takie rozproszone osadnictwo budziarzy i leśnych w okolicy Ciosmów istniało do lat 20tych i 30tych XIX w., kiedy po regulacji gruntów większość budziarzy przeniesiono do nowo wytyczonej linii zabudowy (taką jak obecnie), a leśne zagrody w większości zlikwidowano.
Opracowano na podstawie:
[Księga suplik i rezolucji], Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, sygn.. 1676
[Inwentarz klucza Solskiego spisany w 1800 roku], Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, 2591
Księgi metrykalne z parafii w Puszczy Solskiej z XVIII w. (księga zmarłych z lat 1721-1771)
Mapa Galicji Zachodniej z lat 1801-1804 (www.mapire.eu)
[Inwentarz budziarzy w różnych osiadłych miejscach z lat 1790-1800], Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Ordynacji Zamojskiej ze Zwierzyńca, sygn.. 2643
Plan lasów rewiru ciosmańskiego, oddział III z 1827 r (APL, AOZ, sygn.. 1152)
Opisanie Statystyczno-Historyczne Dóbr Ordynacyi Zamoyskiej przez Mikołaja Stworzyńskiego Archiwistę 1834 Roku. [dostępne w całości w serwisie Polona: https://polona.pl/item/opisanie-statystyczno-historyczne-dobr-ordynacyi-zamoyskiej-przez-mikolaja-stworzynskiego,NTU5OTY4Mzk/9/#index]
Opr. Dominik Róg
