Młynarze Paczosy

Nowożytne osadnictwo nad rzeką Ratwicą (na niektórych mapach historycznych zwana także rzeką Dobrą) możemy datować na I poł. XVIII w. Podobnie jak Wolaniny, te leśne uroczyska leżały na terenie Ordynacji Zamojskiej, w kluczu zwierzynieckim i były traktowane jako przysiółki wsi Tereszpola. Wzmianki o osadnictwie nad rzeką Ratwicą odnajdujemy już w rewizji pól Tereszpolskich z 1723 r. oraz w latach kolejnych.

Gdybyśmy przenieśli się do roku 1787 r., z którego zachowała się bardzo ciekawa i dokładna mapa tych okolic z opisami (archiwum Ordynacji Zamojskiej) i przeszlibyśmy starym gościńcem do Tereszpola, który wił się nad rzeką Ratwicą, zobaczylibyśmy trzy stawy, dwa młyny oraz karczmę, a także kilka gospodarstw. W niektórych źródłach tereny te są zbiorczo nazywane jako „Paczosy i Łubiarze” i były one ważne, ze względu na położenie przy gościńcu z Biłgoraja do Zwierzyńca. Większość z XVIII w. zabudowań dzisiaj już nie istnieje. Najbardziej widoczne ślady i kontynuacja osadnictwa zachowała się jako dzisiejsza wieś Ratwica, wchodząca w skład Gminy Biłgoraj. O historii tego miejsca dawniej zamieszkałego m.in. przez młynarzów Paczosów, opowiemy w niniejszym numerze.

Najbliżej Biłgoraja, w miejscu gdzie do dzisiaj zachowały się zabudowania oraz staw i most, mieszkał ród młynarzy Paczosów, którzy już w 1723 r. obok młyna posiadali nowinę i łąkę. W kolejnych latach młynarzem był Matyasz (Maciej) Paczos, a w połowie XVIII w. obok niego pojawia się także Walenty Paczos (prawd. brat Macieja) oraz Wawrzyniec (prawd. syn Macieja, który ożenił się z Katarzyną Brzuch z Wolanin). Tenże Wawrzyniec wkrótce przejął gospodarstwo i w kolejnych latach w źródłach pojawia się jako młynarz.

W II połowie XVIII w. oprócz gospodarstwa Paczosów (na mapie litera „d”) młyna (lit. „e”), stawu  dookoła zabudowań znajdowały się pola (lit. „f”, „g” i „h”). Pomiędzy polami w tym czasie mieszkała rodzina Ciosów, a dalej na północ, pomiędzy dwoma strumykami znajdowała się chałupa oraz pole Zatorowskiego (lit. „j”).

Młyn na Ratwicy notowany jest jeszcze w II połowie XIX w. Młyn oznaczony jest na mapie z 1827 r., a w 1836 r. dzierżawca młyna domagał się reparacji mieszkania. W Tabeli powinności włościan z 1830 r. z odnajdujemy z kolei prawd. potomków pierwszych osadników, którzy nadal mieszkali na Ratwicy tj. Piotra Paczosa i Jakuba Ciosa. Osada „Paczosy” jest także widoczna na mapie kwatermistrzowskiej z 1839 r. (patrz mapę).

Łubiarze

Gdybyśmy w 1787 r. przeszli starym gościńcem z Biłgoraja do Tereszpola jeszcze dalej za obecne zabudowania wsi Ratwica trafilibyśmy na kolejną osadę,  gdzie znajdowały się dwa młyny, dwa stawy, karczma, chałupy Łubiarzów, Żmudzkiego i Skóry, a przy chałupach pola i łąki. Więcej informacji o tej osadzie daje mapa lasów tereszpolskich z 1787 r.

Z przypisów do mapy dowiadujemy się, że zobaczylibyśmy tam „pola wedle karczmy i stawu drugiego na Ratwicy ciągnące się” (lit. „k” i „l”). Dalej była chałupa Żmudzkiego z drugiej strony stawu (lit. „m”), chałupa Marcina Łubiarza i pola przy niej będące, a przy tej chałupie staw trzeci z młynem na rzece Ratwicy (lit. „n”). Wzdłuż tego trzeciego stawu było zabudowanie i pola Skury, który był w 1783 r. młynarzem. Bliżej Bukownicy, pomiędzy rzeczkami Ratwicą a Kiełbasówką znajdowały się chałupy Łubiarzów, przy których były pola, graniczące z dawnym gościńcem tereszpolskim (lit. „p”).

Co o osadzie Łubiarzów mówią dawne inwentarze? Prawdopodobnie jednym z pierwszych osadników był Marcin Łubiarz, którego osiadłość notowana jest nad Ratwicą już w 1723 r. Rewizje z połowy XVIII w. z kolei informują nas, że osadnictwo nad rzeką Ratwicą jeszcze wtedy traktowano łącznie i że zamieszkiwali tam „Wolanie Maziarze z Lasowemi i Młynarzami”. W 1755 r. młynarzem był Wojciech Łubiarz, a w osadzie mieszkali jeszcze Wojciech Skura oraz Tomek Łubiarz i Wojciech Łubiarz. Osadnicy zajmowali się wyrobem smoły oraz pilnowaniem lasów ordynackich na polecenie zarządu dóbr. Pod koniec XVIII w. w większości zostali oni wpisani do inwentarza budziarzy leśnych, choć pełnili też inne funkcje. Z inwentarza z 1792 r. dowiadujemy się, że Bartłomiej Żmudzki był grabarzem, a Wojciech i Marcin Łubiarze oraz Paweł Skura byli traktowani jako budziarze.

Z kolei z 1783 r. zachował się bardzo ciekawy inwentarz arendy tereszpolskiej opisujący karczmy, młyny, austerie itd. W spisie odnajdujemy opis „karczmy w borze u Młynków”, która była „w węgły budowana dranicami pobita”. Oprócz tego znajdujemy tam także „Opisanie młynków 3ch na rzece Ratwicy” tj. pierwszy młynek Łubiarzów o jednym kamieniu, drugi młynek Skurów w węgły budowany i trzeci Paczosów o jednym kamieniu (o którym pisaliśmy poprzednio).

O ile w miejscu, gdzie dawniej istniał młyn i osada Paczosów, dzisiaj da się odnaleźć ciągłość osadnictwa, to po osadzie „Łubiarzów” pozostały jedynie nazwy miejscowe takie jak „Łubiarzowa Starzyzna” oraz pamięć mieszkańców. Przy drodze z Bukownicy na Smolnik, niedaleko mostku na Ratwicy odnajdziemy przywieszoną na drzewie niewielką kapliczkę, która może być śladem po dawnej osadzie oraz po gajówce, istniejącej tutaj jeszcze w czasie II wojny światowej.

Wykorzystano akta z Archiwum Państwowego w Lublinie, zespół: Archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu:

Sygn. 1541 Rewizja pól sznurowych wsi Tereszpola od roku 1723 do roku 1762,

Sygn. 1538 Rewizja Klucza Zwierzynieckiego

Sygn. 1540 Inwentarz klucza zwierzynieckiego z 1792 r.

Sygn. 1149 [Atlas] - Zbiór map lasów ordynackich w Galicji in martio 1793 uczynionych

Sygn. 5466 Akta młyna w Ratwicach

Sygn.  2912 Tabella powinności włościan wsiów Hedwiżyna, Bukownicy, Wolaninów z Ratwicą i części wsi Tereszpola do folwarku Porąb należących

Mapa Miega (mapire.eu) oraz opisy do niej w: Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779-1783, tom 8

Księgi metrykalne parafii w Puszczy Solskiej

Opr. Dominik Róg